Michael Sata heeft tegen de verwachtingen de presidentsverkiezingen van 2011 gewonnen. De voorspellingen in de laatste maanden gaven Rupiah Banda een kleine voorsprong, maar Sata bleek te winnen met een overtuigende voorsprong van 6,5% over zijn tegenstander. Sata kreeg 183.100 stemmen meer dan Banda en dat was beduidend meer dan de meerderheid van 35.000 stemmen die Banda in 2008 aan de macht bracht. De aanhang van de derde kandidaat, Hakainde Hichilema, werd iets kleiner (18,17%). De andere zeven kandidaten kregen niet meer dan 2,4% van het electoraat achter zich.
Tabel I: Percentages uitgebrachte stemmen op de belangrijkste drie kandidaten in de Zambiaanse presidentsverkiezingen 2006, 2008 en 2011
Bron: Electoral Commission of Zambia.
De MMD verwachtte dat Banda het in de steden beter zou doen dan in 2006 en met hogere aantallen stemmen zou eindigen als tweede achter Michael Sata. Dat bleek niet het geval te zijn. Banda verloor in alle provincies en zowel in de steden als op het platteland. Hij verloor zelfs een paar procent in Eastern Province, waar zijn familie vandaan komt. Het kleine verlies van Banda ging in Eastern Province naar de derde kandidaat Hichilema en niet naar Sata. Er was dus een groep die niets zag in allebei de grote kanshebbers. Banda’s verliezen waren groter in Central- en Lusaka Province. Dat zijn plekken waar Banda het goed zou moeten doen. Daar wordt veel Chinyanya gesproken, de taalgroep waar hij toe behoort. Banda had dus overal populariteit verloren in zijn regeringsperiode. Dat was geen massaal verlies, maar genoeg voor Sata om te winnen.
De verkiezingen van 2011 leidden niet tot een grote verschuiving in de geografische verdeling van steun voor de partijen. Sata had in de verkiezingen van 2006 en 2008 vrijwel geen aanhang in de helft van het land: Southern- , Northwestern- en Western Province. Hij moest aanhang krijgen in die provincies om te winnen en hij heeft daar intensief campagne gevoerd. Dat had geen effect in Southern Province, die trouw bleef aan zijn eigen zoon, Hichilema. Sata won echter 8% meer stemmen in North-Western en vergrootte zijn aanhang tot 10%. In Western Province was Sata iets meer succesvol en hij vergrootte zijn aanhang met 11% tot 23%. MMD verloor om twee redenen flink in Western Province. Charles Milupi, een Lozi kandidaat, kreeg daar 11% van de stemmen. Dit is een uitzonderlijke score onder de kandidaten buiten de top drie.De Banda regering had in de laatste provincie veel populariteit verspeeld door het hardhandig onderdrukken van een beweging die een soort onafhankelijkheid wil voor Barotseland, de oude naam van het gebied. Sata blijft echter primair een kandidaat van de helft van het land: de Bemba sprekende provincies. Zijn aanhang bleef beperkt in Southern-, Northwestern- en Western province.
Sata had in het licht van de vorige verkiezingen een marginale stemmenwinst nodig. Die kwam uit vrijwel alle provincies. Sata’s overwinning is geen poltieke aardverschuiving. Nog een laatste observatie: Luapula Province is Sata trouw gebleven. De grote vriendschap met de overleden ex-president Frederick Chiluba en diens vrijspraak in een corruptiezaak heeft Banda niet geholpen.
De parlementaire verkiezingen.
Zambia houdt op een en dezelfde dag drie verkiezingen: voor de president, het parlement en lokaal bestuur. Er is –normaal gesproken- geen discrepantie in steun voor de verschillende partijen tussen deze verkiezingen. Maar het zetelaantal in het parlement hoeft niet overeen te komen met het deel van de behaalde stemmen. Het is een districtenstelsel met eenvoudige meerderheden, dat betekent dat degene die meer stemmen heeft dan de kandidaat na deze persoon verkozen wordt. Ook al is dat veel minder dan de helft. De stemmen van een grote minderheid gaan dus verloren. Als een partij grote minderheden heeft verspreid door het land krijgen ze voor deze stemmen geen zetels. Tabel II laat zien dat het aantal zetels in het parlement correspondeert met de stemmenaantallen in de presidentsverkiezingen. Maar geen partij of kandidaat heeft meer dan 50% van de stemmen gekregen. Het Zambiaanse parlement heeft 150 direct gekozen leden. In deze verkiezingen zijn 148 parlementsleden verkozen. Twee zetels zijn vacant omdat kandidaten gestorven zijn voor de verkiezingen. Sata’s partij, het Patriotic Front, zou 75 zetels gekregen moeten hebben voor een meerderheid. Het heeft er 60. Daar zouden dus nog twee zetels bij kunnen komen na tussentijdse verkiezingen voor de zetels die vacant zijn. De president kan ook nog 8 parlementsleden benoemen. De president en de Speaker zijn ex officio lid van het parlement. Dat levert in het gunstigste geval 72 zetels op (60+2+8+2), terwijl er 81 nodig zijn voor een meerderheid. Sata zal dus moeten regeren met een coalitiepartner of op wisselende meerderheden moeten steunen. Daar komt nog een gevaar bij van splitsingen in het Patriotic Front, Sata’s partij. Hij heeft zijn partij tot nu toe centralistisch met een ijzeren vuist bestuurd. Dat kan nog de nodige conflicten geven. Maar het is ook mogelijk dat Sata’s autoritaire bestuursstijl het parlement zal marginaliseren.
Tabel II: Zetelverdeling in het Zambiaanse parlement na de verkiezingen van 2011
Bron: Electoral commission of Zambia.
Het oordeel over de verkiezingen.
De Europese Unie had in samenwerking met COMESA een grote observatiemissie in Zambia, die met enige reserves positief was over de verkiezingen: “A generally well administered election and a highly competitive campaign despite the absence of a level playing field”. Het is gebruikelijk in Afrika dat verliezers van mening zijn dat ze door geknoei verloren hebben. Rupiah Banda aanvaardde zijn verlies echter zonder protest en feliciteerde Sata met de overwinning. Dit is een zeldzame gebeurtenis in Afrika en toont weer Zambia’s groeiende democratische cultuur. Sata werd snel na zijn verkiezing ook gefeliciteerd door zowel Barroso namens de EU als door de US president, Barack Obama.
In de aanloop naar de uitslag waren er toch wel spannende momenten. Er deden zich nare incidenten of rellen voor in Lusaka, Solwezi, Ndola en Kitwe. Op de Copperbelt werd een markt in de brand gestoken en foto’s uit Lusaka laten een vrachtauto in brand zien. De politie herstelde de orde hardhandig. Evenals in vorige jaren waren er al snel speculaties over de winnaar, met de nodige onrust over een gebrek aan overeenstemming met de resultaten die van de kiescommissie kwamen. Er werd in het computerbestand van de kiescommissie ingebroken (gehacked) en een voorlopig resultaat dat Sata won werd de wereld in gegooid. Dit keer kwam er een verbod op het publiceren van voorlopige resultaten totdat de kiescommissie ze vrijgaf. Maar wilde emoties werden beteugeld. De kiescommissie beloofde binnen 48 uur de uitslag te hebben. Dat duurde wat langer. Ondanks moeilijke momenten werd het een voorbeeldige verkiezing waarin vooral de acceptatie van de uitslag opmerkelijk was in de Afrikaanse context.
22/9/2011; http://www.herald.co.zw/ 21/09/2011; http://www.washingtontimes.com/21/09/2011)